Machiavelli legde de lat voor de ideale heerser hoog. Kunnen hedendaagse leiders iets van hem leren?
Wie de woorden ‘macht’ en ‘heerser’ in de mond neemt, zal spoedig gefronste wenkbrauwen zien. Het gaat wat ver om te stellen dat de woorden een negatieve connotatie hebben, maar de toonzetting rond deze termen is vaak negatief. In modern jargon spreken we liever over managers die op zoek gaan naar verbinding en co-creatie – al weet niemand precies waar we het dan over hebben.
Toch is het onterecht dat ‘macht’ een negatieve bijsmaak heeft. Etymologisch gezien heeft macht te maken met ‘vermogen’. Niet met de ander dus, over wie je geen macht zou kunnen uitoefenen, maar over jezelf. Waartoe ben jij in staat? Dat raakt aan wat de Duitse filosofe Hannah Arendt (1906-1975) in navolging van kerkvader Augustinus stelt: de mens is begiftigd (prachtig woord trouwens!) met het vermogen opnieuw te beginnen. Als je ’s ochtends je bed uitkomt, kún je het die dag over een andere boeg gooien. Als je achter je bureau plaatsneemt, kún je besluiten om bepaalde zaken geheel anders aan te pakken. In de woorden van Arendt: ‘Handelen wil, in de meeste algemene betekenis van het woord, zeggen: een initiatief nemen, beginnen (zoals het Griekse woord archein ‘beginnen’, ‘voortgaan’ en tenslotte ‘regeren’ aanduidt), iets aan de gang brengen (wat de oorspronkelijke betekenis is van het Latijnse agere). Omdat zij initium (begin) zijn, nieuwelingen en beginnelingen krachtens geboorte, nemen mensen initiatief, voelen zij zich gedrongen tot handelen.’
Machiavelli over aan de macht komen en blijven
Opnieuw beginnen als een vorm van macht, dat is een boeiend startpunt als we het denken van Niccolò Machiavelli (1469-1527), een Italiaanse diplomaat en strateeg, in ogenschouw nemen. Machiavelli doet nog altijd van zich spreken, zeker in de politieke arena. In zijn belangrijkste werk, Il Principe (soms vertaald als ‘De vorst’, dan weer als ‘De heerser’) legt hij haarfijn uit hoe heersers aan de macht komen, deze macht kunnen behouden en waardoor ze deze macht soms ook weer verliezen. Zijn schrijfstijl is direct en enthousiasmerend, het is meer dan eens opgemerkt dat Machiavelli in staat is geweest principes en mechanismen die rondom macht en heerschappij spelen dusdanig te abstraheren dat ze schier universeel van toepassing zijn. Machiavelli werkte als vicekanselier en secretaris van de Italiaanse republiek Florence. Toen hij zijn baan later kwijtraakte, wijdde hij zich aan het schrijven van enkele boeken, waar Il Principe de bekendste van is. Machiavelli was baanbrekend in zijn stelling dat in het besturen van de staat alles geoorloofd is, in die zin dat het doel de middelen heiligt.
Machiavelli bestuurde de geschiedenis en literatuur en toetste inzichten die hij hierin opdeed, in de praktijk. We zien het voor ons als hij uitvoerig schrijft: ‘’s Avonds (…) ga ik mijn studeervertrek binnen. Bij de deur ontdoe ik me van mijn kleren van alledag die vol modder en smurrie zitten, en ik steek me in een koninklijk en rijk gewaad. En als ik me zo dan passend heb aangekleed, treed ik binnen in de gemeenschap van grote mannen uit de Oudheid, door wie ik liefdevol ontvangen word en bij wie ik het voedsel tot me neem dat in feite het enige voedsel is waarvoor ik op de wereld ben gekomen. Ik schaam me dan niet om met hen te spreken en naar het motief van hun daden te vragen. En in hun goedwillendheid geven zij mij antwoord. En vier uur lang voel ik geen enkel verdriet, vergeet ik al mijn zorgen, heb ik geen angst voor de armoede en word ik niet verontrust door de dreiging van de dood: met hart en ziel geef ik me aan hen over.’
Machiavelli als hedendaagse gesprekspartner
Ik doe een poging Machiavelli tot gesprekspartner voor politici, bestuurders en managers anno nu te laten zijn. Daar hoef ik niet veel moeite voor te doen – Machiavelli komt zelf dichtbij. De thematiek leent zich er uitstekend voor; zien wij, zo schrijft Arnon Grunberg, niet overal heersers om ons heen? Overal waar er sprake is van hiërarchie komt de heerser voor. Te denken valt aan gezin, sportvereniging, werk, kerk, overheid; ja, waar eigenlijk niet aan? Ik pretendeer geen dwarsdoorsnede van Machiavelli’s denken te geven, maar sta stil bij drie aspecten van macht en de heerser: (a) Machiavelli’s opvattingen over macht; (b) de machthebber; (c) over wie macht wordt uitgeoefend.
a) Macht betekent keuzes maken
Macht heeft bij Machiavelli een relationele component. Macht ervaar je of bezit je ten opzichte van een ander. Dat impliceert keuzes en voorkeuren. Het vereist leiderschap en inzet. Onze inzet moet volledig zijn, zou de Franse filosoof Blaise Pascal (1623-1662) later zeggen, of ze is níet. In de ogen van Machiavelli moet de heerser zowel een vriend als vijand zijn. ‘Dat wil zeggen, wanneer hij zich, zonder met wat ook rekening te houden, vóór de een en tégen de ander verklaart. Een dergelijke stellingname zal altijd nuttiger blijken dan het handhaven van de neutraliteit.’
Neutraliteit en macht gaan niet met elkaar samen. Dat is een boeiend inzicht om eens op door te kauwen: zeker nu de idee van een neutrale overheid opgeld doet, naar het Franse laïcité: de absolute scheiding van kerk en staat maakt dat de overheid waardenvrij opereert. Als niets meer van waarde is, als er geen reliëf meer is, als alles feitenvrij is, waar is dan de verrassing en de verheffing? Met Machiavelli waag ik te betwijfelen of dit houdbaar is. Het volgende citaat onderstreept dat: ‘Het zal steeds zo zijn dat iemand die níét je vriend is, je zal vragen om neutraal te blijven, terwijl iemand die wél je vriend is, je zal vragen om in de strijd openlijk partij te kiezen. Besluiteloze heersers willen in de meeste gevallen de gevaren van het moment ontlopen en kiezen daarom de weg van de neutraliteit, iets wat vrijwel altijd leidt tot hun ondergang.’
Macht op de juiste wijze uitoefenen, dat wordt door Machiavelli ‘intelligent optreden’ genoemd. Dit optreden is niet zonder gevaar: het uitoefenen van macht roept zonder uitzondering weerstand op. De heerser die op de juiste wijze met macht weet om te gaan, weet ook dat weerstand en tegenslag integraal onderdeel zijn van het leven, je kunt er beter maar rekening mee houden. ‘Intelligent optreden bestaat echter hierin, dat men in staat is de aard van de moeilijkheden te doorzien en de minst beroerde oplossing te kiezen als de beste.’ We leren Machiavelli kennen als iemand die analyse en keuze hoog in het vaandel heeft staan, als belangrijke componenten waardoor macht in stand blijft. En ook hier het relationele: ‘De intelligentie van een heerser leidt men dan ook in eerste instantie af uit de mensen met wie hij zich omringt.’ Wat zegt het over een heerser als hij zich voortdurend met nieuwe mensen omringt en oudgedienden ontslaat?
b) Houding en vaardigheden van een Machiavellistische machthebber
In De heerser geeft Machiavelli een profielschets van de ideale heerser. Hij baseert zich op de triomftochten van grote staatsmannen en generaals uit het verleden. Machiavelli wil léren van de geschiedenis, zoals eerder betoogd.
‘Hij dient rustig, bedachtzaam en menselijk te werk te gaan en ervoor op te passen dat te veel vertrouwen hem niet onvoorzichtig en te veel wantrouwen hem niet onverdraaglijk maakt.’ Onafhankelijk zijn, daar herken je een goede heerser aan: ‘Personen die de hoogste macht uitoefenen, moeten zoveel mogelijk vermijden van anderen afhankelijk te zijn.’ Machiavelli hamert er in De heerser regelmatig op dat je een paraplu moet kopen als het droog is. ‘Als je op een afstand iets ziet aankomen, kun je er gemakkelijk iets tegen doen. Maar als je wacht tot het dichtbij is, komt het medicijn te laat omdat de ziekte ongeneeslijk is geworden.’ En elders: ‘Een veel voorkomende fout van de mensen: bij goed weer geen rekening houden met de storm.’
Aan het wapentuig van een ander heb je niet veel, wil Machiavelli ons doen geloven. Hij haalt het Bijbelse voorbeeld van David en Saul aan. Koning Saul wilde David zijn wapenrusting geven, maar David weigerde. Hij wilde in eigen kracht, lees: in Gods kracht, op de vijand, in dit geval de reus Goliath, af. Machiavelli: ‘Ik stel vast dat andermans wapenrusting ofwel zó ruim is dat je haar verliest, ofwel zó zwaar weegt dat je er last van hebt, ofwel zó krap zit dat je erdoor bekneld raakt.’
Typerend aan Machiavelli’s stijl is het ‘ofwel, ofwel’. Machiavelli weegt argumenten af, zet de zaken uiteen en soms op scherp, om uiteindelijk bij basis uit te komen: het zelf als middelpunt van de wereld, uitgaan van eigen kracht. ‘Alleen die verdedigingsvormen zijn goed, betrouwbaar en duurzaam die van jezelf en van je eigen kwaliteiten afhangen.’ Een pleidooi voor zelfverzekerdheid, zoveel is duidelijk.
c) Je onderdanen zijn wispelturig
Machiavelli toont zich een kind van zijn tijd, als hij er openlijk voor uitkomt dat de mens van nature slecht is. Machiavelli houdt er een pessimistisch, misschien zelfs cynisch mensbeeld op na. ‘De mensen zijn zó onnozel en ze richten zich zó op hun directe behoeften dat iemand die bedriegt altijd wel iemand vindt die zich wil laten bedriegen.’ En op een andere plek: ‘Van de mensen kan men in het algemeen zeggen dat ze ondankbaar, wispelturig en huichelachtig zijn, dat ze wegvluchten voor gevaar en belust zijn op geldelijk gewin.’ Om er direct een advies aan toe te voegen: ‘Zolang je goed voor hen bent, staan ze volledig voor je klaar.’ Dat is Machiavelli ten voeten uit: geen moralistische stellingname, maar opportunistisch gebruik maken van de situatie.
Het volk is wisselvallig en onbestendig, kijk niet te veel naar de grillen van de massa, maar wees gefocust, houdt Machiavelli zijn lezers voor. Het volk is gemakkelijk te overtuigen, vindt hij, maar probeer het volk maar eens bij die overtuiging te behouden! Wie revolutie en verandering predikt, krijgt al snel de kiezers op zijn hand, maar zie het maar eens te verzilveren. Aan de top komen is veel makkelijker dan aan de top blijven, zouden wij zeggen. Hoe dan ook is het noodzakelijk om het volk te vriend te houden, al moet je je realiseren dat mensen zich meer door het heden laten aantrekken dan door het verleden. Mensen zien naar wat voor ogen is, wil Machiavelli ons doen geloven.
De lat voor de ideale heerser ligt hoog
Machiavelli legt de lat voor de ideale heerser hoog. We kunnen hem niet betrappen op moralisme, zelden vraagt hij zich af of iets goed of fout is, de dingen zíjn. Machiavelli is een pragmatist pur sang. Wie de tijd en gelegenheid juist weet te taxeren, wie anderen doorgrondt en voor zijn doeleinden kan motiveren, die is een machthebber zoals Machiavelli die voor ogen had.
Dit artikel werd eerder gepubliceerd op hetgoedeleven.nl.