Bij maatregelen tegen corona is weten nog geen doen

De regels die worden ingesteld om het coronavirus tegen te gaan vragen om een balans tussen vrijheid en verantwoordelijkheid, en orde en autonomie. Alleen de regels en maatregelen meedelen, blijkt onvoldoende.

Na de intelligente lockdown hebben we nu te maken met een intelligente lockup: langzaam worden maatregelen teruggedraaid en versoepelingen ingevoerd. Het is te vroeg om over een post-covid-19-wereld te spreken, maar dat de wereld er anders uit zal zien, is evident.

Ondertussen is deze fase zeer verwarrend: wat mag nog wel, wat mag niet meer, wat mag opnieuw? Waar is de routekaart gebleven, waar het kabinet over sprak? Het diffuse woud van maatregelen draagt niet bij aan acceptatie en draagvlak onder de bevolking. Zijn de ‘preekjes’ op de persconferentie, zoals het in kabinetskringen schijnt te worden aangeduid, voldoende?

In een opinieartikel op de website Sociale Vraagstukken betoogde een aantal hoogleraren onlangs dat er meer communicatie nodig is: het menselijk gedrag is cruciaal in de strijd tegen het coronavirus. Om dat te beïnvloeden is meer en betere communicatie nodig dan op persconferenties meedelen wat de maatregelen zijn.

De oproep om afstand te houden, handen te wassen en zo meer is niet voldoende. Op de hoogte zijn van de maatregelen leidt niet automatisch tot gewenst gedrag

Volgens de hoogleraren zijn er drie dingen nodig: het verschaffen van informatie over de risico’s en gevolgen van een besmetting; duidelijke adviezen over het juiste preventieve gedrag en tenslotte het gericht communiceren met doelgroepen. De oproep om afstand te houden, handen te wassen en zo meer is niet voldoende. Op de hoogte zijn van de maatregelen (als dat al lukt) leidt niet automatisch tot gewenst gedrag.

Er zijn bovendien veel variabelen, denk aan de situatie en maatregelen in andere landen. Zo vond ik het bijzonder bevreemdend om terugkerend van vakantie uit Duitsland bij een Nederlands tankstation mensen kriskras door elkaar te zien lopen, zónder mondkapje.

Denk- en doenvermogen

In 2017 bracht de WRR het rapport Weten is nog geen doen uit. Een urgente en indrukwekkende studie naar de zelfredzaamheid van burgers. Naast het denkvermogen hebben burgers ook ‘doenvermogen’ nodig. Het is niet genoeg om te wéten wat je wat er van je verwacht wordt, je moet ook in staat zijn om dit te kunnen doen.

Het klassieke rationalistische perspectief gaat ervan uit dat, indien de burger over de juiste kennis beschikt, dit automatisch leidt tot de juiste daden. De WRR pleit in het rapport voor een realistischer perspectief: dat burgers lang niet altijd rationeel handelen, veelal de korte termijn boven de lange termijn verkiezen en keuzes maken op basis van impulsen en voorkeuren. ‘Weten is nog geen doen’, luidt dan ook de titel van de publicatie. De overheid zou meer oog moeten hebben voor de keuzearchitectuur, de mentale belasting van burgers en defaults van het systeem.

Weten is nog geen doen. Het is niet voldoende om de bevolking te blijven inpeperen dat ze afstand moeten houden. De overheid zal ook aan nudging moeten doen om burgers het gewenste gedrag te laten vertonen. Dat kunnen lijnen op de trottoirs zijn of subtiele signalen om de anderhalve meter afstand te betrachten.

Vrijheid en verantwoordelijkheid

Het brengt mij bij de Amerikaanse socioloog Amitai Etzioni (geboren in 1929). In zijn werk bespreekt hij het (valse) dilemma tussen vrijheid en verantwoordelijkheid. Hij betoogt dat beleidsmaatregelen zoals snelheidsbeperkingen en het dragen van veiligheidsriemen in de auto niet in strijd zijn met de individuele vrijheid. Deze maatregelen beogen immers niet de vrijheid in te perken, maar de veiligheid te vergroten.

Respecteer en ondersteun de morele orde van de samenleving net zoals je zou willen dat de samenleving jouw autonomie respecteert en ondersteunt, zei Etzioni

Naar de Covid-19-pandemie getransformeerd zou je in deze lijn kunnen betogen dat het betrachten van social distancing geen vrijheidsbelemmerende maatregel is, maar een gezondheid of veiligheid bevorderende. Waar het volgens Etzioni op aan komt, is om het draagvlak van maatregelen bij de bevolking te verkrijgen.

Idealiter is er sprake van een balans tussen individuele rechten (bijvoorbeeld de behoefte om vrienden te ontmoeten) en sociale verantwoordelijkheid (de noodzaak om afstand te betrachten ten einde Covid-19 niet verder te verspreiden). Etzioni’s gulden regel luidt: ‘Respecteer en ondersteun de morele orde van de samenleving net zoals je zou willen dat de samenleving jouw autonomie respecteert en ondersteunt.’

Balans

Op de hoogte zijn van de maatregelen is niet voldoende voor burgers, zoveel is duidelijk. Het is onverstandig als het kabinet blijft wedden op de inmiddels beroemde ‘preekjes’, waarbij inmiddels sprake is van afkalvende kijkcijfers.

Er is meer nodig: een mix tussen ‘allerhande bestuurders’ en ‘praktische mensen’, zoals de Russische schrijver Fjodor Dostojovski heeft beschreven in De idioot, een boek dat ik afgelopen zomer met veel plezier las. Volgens hem weten ‘allerhande bestuurders’ onvoldoende af van wat er zich op de werkvloer en op straat afspeelt. Omgekeerd zijn ‘praktische mensen’ onvoldoende betrokken bij politieke processen en beslistafels.

De intelligente lockup vraagt om een balans tussen orde en autonomie, tussen vrijheid en verantwoordelijkheid

Dostojevski verwijt de bestuurders ‘abstractisme en gebrek aan praktische kennis’, wat volgens Dostojevski in sommige kringen juist als kwaliteiten wordt beschouwd, en hij verwijt de bevolking ‘bedeesdheid en het totaal ontbreken van eigen initiatief’. Geen blind vertrouwen in burgers dus en evenmin blinde volgzaamheid.

De intelligente lockup vraagt om een balans tussen orde en autonomie, tussen vrijheid en verantwoordelijkheid. Het voordeel van de pandemie is de gezamenlijke en onbetwistbare vijand, want niemand wil 2020 niet meer na kunnen vertellen.